Δώρο. Αντικείμενο ευχαρίστησης, ανταπόδοσης ή ενοχής;;

Δώρα, δώρα, δώρα! Αυτές τις μέρες δισεκατομμύρια ευρώ θυσιάστηκαν στο βωμό του εθίμου της αγοράς δώρων προς εαυτούς και αλλήλους. Με στοιχεία του περυσινού έτους 4 δισεκατομμύρια ευρώ ξοδεύτηκαν από τα ελληνικά νοικοκυριά σε εορταστικές αγορές. Πώς αγοράστηκαν τα δώρα αυτά;; Κυρίως με το 13^ο μισθό, με πιστωτικές κάρτες ή ακόμα και με εορτοδάνεια. Πόσα όμως από αυτά είναι χρήσιμα;;; Φοβούμαι πως πολύ λίγα. Τα περισσότερα είτε κοσμούν τα ράφια της ήδη ασφυκτικά γεμάτης ντουλάπας μας (πάλι χρειάζεται εκκαθάριση), είτε χρησίμευσαν για ανακύκλωση, δηλαδή περαιτέρω προώθηση του δώρου….. Ναι ναι μη γελάτε! Νομίζω πως όλοι έχουμε κατά καιρούς κάνει την ανακύκλωση μας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ένα δώρο – βιβλίο που έλαβε η αδελφή μου, το οποίο είχε κάνει η ίδια δώρο πιο παλιά. Έφερε μάλιστα και την ιδιόχειρη αφιέρωση της σε κάποια σελίδα. Φαίνεται ότι δεν το πρόσεξε η δωρήτρια (χα! χα!).

Επειδή είμαι τύπος γενικά περίεργος, έκανα τη μικρή μου έρευνα σχετικά με τα δώρα. Η εγκυκλοπαίδεια (Live-Pedia.gr) λέει ότι δώρο είναι «το αντικείμενο που προσφέρεται από κάποιον σ' έναν άλλο, χωρίς να υπάρχει η αξίωση ανταπόδοσής του. Συνήθως το δώρο είναι δείγμα αγάπης, φιλίας, ευχαρίστησης». Αναρωτιέμαι όμως αν τα πράγματα έχουν έτσι όπως τα περιγράφει η εγκυκλοπαίδεια… Το δώρο μοιάζει με χειρονομία απλή, με πράξη εθιμοτυπική, έναν απλό τρόπο να εκδηλώσουμε αγαθά αισθήματα. Όμως το έθιμο της ανταλλαγής δώρων πλέκει ιστορίες αλληλεξάρτησης, διόλου απλές, υφαίνει δίχτυα που προστατεύουν, αλλά και δεσμεύουν. Kαι είναι πανάρχαιο…

Στις αρχαϊκές κοινωνίες, πριν την εισαγωγή του νομίσματος στην οικονομική ζωή, η ανταλλαγή δώρων ήταν ο βασικός τρόπος ανταλλαγής αγαθών। Παρέμεινε όμως ως έθιμο και μετά την εισαγωγή του νομίσματος. Πολύ συνηθιζόταν να προσφέρονται δώρα στους θεούς, επειδή επικρατούσε η αντίληψη ότι έτσι εξευμενίζονται. Ακόμα και οι θυσίες ήταν δώρα προς τους θεούς. Επίσης η προσφορά δώρων βρισκόταν σε άμεση εξάρτηση από το έθιμο της φιλοξενίας. Η προσφορά δώρου στον επισκέπτη φανέρωνε την αγάπη και την εκτίμηση του οικοδεσπότη από τη μια και την αληθινή διάθεση του να τον ευχαριστήσει. Στη αρχαία Ρώμη συναντάμε το έθιμο ανταλλαγής πρωτοχρονιάτικων δώρων. Οι αρχαίοι Ρωμαίοι πρόσφεραν κάθε 1η του Μάρτη (αρχή του χρόνου γι' αυτούς) δώρα κυρίως στις συζύγους τους. Τα δώρα αυτά ήταν, είτε προσωπικής χρήσης (όπως κοσμήματα, αρώματα κ.ά.) είτε κοινής χρήσης (τρόφιμα, είδη οικιακά κ.ά.).

Στη σύγχρονη εποχή έχουν ασχοληθεί με το δώρο κυρίως δύο Γάλλοι κοινωνιολόγοι – ανθρωπολόγοι. Ο Μαρσέλ Μος (Marcel Mauss) στο δοκίμιο του «Tο Δώρο. Mορφές και λειτουργίες της ανταλλαγής» (1925) υποστηρίζει πως τα δώρα ως μέσα ανταλλαγής δεν είναι ποτέ χωρίς κάποιο αντάλλαγμα. Αντίθετα, διαπίστωσε ότι η ανθρώπινη ιστορία είναι γεμάτη από παραδείγματα ότι τα δώρα ωθούν στη διαδικασία της αμοιβαίας ανταλλαγής. Εκείνος που προσφέρει το δώρο, δεν δίνει απλά ένα αντικείμενο, αλλά επίσης και ένα τμήμα του εαυτού του, γιατί το αντικείμενο είναι αξεδιάλυτα δεμένο με εκείνον που το προσφέρει. Εξαιτίας αυτού του δεσμού που υπάρχει ανάμεσα σε εκείνον που προσφέρει και το δώρο, η πράξη της προσφοράς δημιουργεί έναν κοινωνικό δεσμό με υποχρέωση ανταπόδοσης από μέρους του παραλήπτη. Ο Μωρίς Γκοτελιέ (Maurice Godelier) στο βιβλίο του «το αίνιγμα του δώρου» (1996) δέχεται και αυτός ότι το δώρο αποτελούσε και συνεχίζει να αποτελεί ένα μέσο επιβολής εξουσίας, ένα μέσο κυριαρχίας. Από τον πλούσιο στο φτωχό, από τον ισχυρό στον αδύνατο κλπ. Δεν συμβαίνει όμως πάντα έτσι. Ο ίδιος δέχεται ότι το σημερινό προσωπικό δώρο δεν προϋποθέτει πάντα ανταπόδοση, δεν θέλει να είναι ένα μέσο κυριαρχίας. «Το χωρίς υπολογισμό δώρο μεταξύ συγγενών, μεταξύ φίλων αποτελεί την ονειρεμένη αντίθετη άποψη, το ανεστραμμένο όνειρο των σχέσεων εξουσίας, συμφέροντος, χειρισμού και υποταγής….». Το «χωρίς υπολογισμό» δώρο λειτουργεί στο φαντασιακό επίπεδο σαν το τελευταίο καταφύγιο της χαμένης αλληλεγγύης.

Στο ίδιο φαντασιακό επίπεδο λειτουργεί για το σύγχρονο δυτικό άνθρωπο το χωρίς ανταπόδοση δώρο προς τους φτωχούς του πλανήτη. Είναι συνειδητά ή ασυνείδητα μια πράξη εναντίωσης στη δυτική οικονομική εκμετάλλευση των ανυποψίαστων λαών του «τρίτου κόσμου», μια πράξη ανάσχεσης στην κραυγαλέα οικονομική αδικία. Τέλος είναι μια πράξη αποκάθαρσης για τη δική μας «ευημερία» σε αντιπαραβολή με τη δυστυχία του άλλου…॥

Η ανάρτηση αυτή γράφτηκε με αφορμή ένα δημοσίευμα της «Καθημερινής» «Δώρο, Καταναλωτισμός, Εορταστικός τζίρος», μερικά από τα στοιχεία του οποίου χρησιμοποιήθηκαν και εδώ.